عارفانه با شاعران

شخصيت وشعر شاعر
بيكرانه- مولانا جلال الدين محمد بلخى رومى (زايش۶۰۴ مهتابى بلخ در گذشت۶۷۲ مهتابى قونيه) ، در كنبدزرين فرهنگ جهانى پايد ا ر مى درخشد.
شخصيت مولانا چنان ستيهنده، استوار در پويه تاريخ قد برافراشته كه كمتر كسى به پاى ا وميرسد.
او با همه انديشه هاى گردون تازى كه احساس وپويه آدمى را ازپرس وپال باز ميداشت دليرانه رزميد.
مولانا جلال الدين محمد بلخى از
موازين تحجر وناپويا، ازتعصب دد منشانه وابلهانه و ازهر آفتى ديگر نسبت به زن وحقوق او هراسان بود.
وى ميگويد:
ا ين نه آن جانست كافزايد زنان
يا گهى باشد چنين گاهى چنا ن (۲)
يا سروده است:
چون شكر كردى زبسيارى وفا
پس شكر كى ازشكر باشد جدا (۳)
مولانا زمانى در باره آزادى زن مى انديشيد كه زنان به سان اسيران در گرو رسم ورواج جامعه قراردا شتند، رسم ورواج دست وپا گير به زنان ا جازه نميداد تا حتا براى اداى مراسم دينى از خانه ومنزل بيرون شوند. در آن زمان ده ها زن وصدها كنيز در حرمسراى توانمندان وبزرگان بسر ميبردند و تهيدستان توان گرفتن همسر را نداشتند. به يك سخن در دورانى كه زن در جهان بشرى چه اسلامى، چه مسيحى، چه يهودى، وچه هندو، آ دم درجه دو حساب مى شد، مولانا به زن اجازه داد، تا مانند مرد در مجالس سماع، در رقص وپايكوبى اشتراك بورزد.
ليك از تأنيث جان را باك نيست
روح را با مردو زن اشراك نيست (۴)
وز مؤنث وز مذكر برتر است
ا ين نه آن جانست كزخشك وتر است(۵)
دانشمندان به اين باوراند، كه براى رشد هرپديده يى شرايط بيرونى و
توانايى (استعداد) ذاتى نياز است. اگر پديده يى توانايى ذاتى نداشته باشد هر قدر ولو همه امكانات براى رشدش فراهم شود رشد نمى كند. هيچگاهى خار گندم بر نميدهد، همچنانكه گندم برسنگ نمى رويد.
براى رشد توانايى ذاتى (استعداد) به امكانات وشرايط محيطى نيز نيازاست
من بر اين باورم كه مولانا جلال الدين محمد هم توانايى ذاتى داشت وهم محيط پرورشى خوب خانوادگى برايش اماده بود.اما چيزى را كه من ميخواهم در اينجا عرض كنم اينست كه آثار گرانبهاى مولانا چون ديوان شمس، مثنوى معنوى و فيه مافيه از ديدار ودوران زندگى با شمس تبريزى كا ملا متأ ثرنمى باشد. مولانا اندوخته هاى بزرگ خانوادگى داشت كه پيدايى شمس در زندگى او اين آ گهى و اندوخته ها را سمت داد.
در با لا ى هرم اندوخته هاى آ موزشى
ومحيط خانوادگى مولانا در گام نخست مومنه خاتون مادر مولانا وزن سلطان العلماقرار داشت. او كه زنى بود نستوه وخستگى ناپذير، زندگى نيمه زاهدانه داشت كه شايسته همسرى سلطان العلما بهاءالدين ولد را دارا بود. او شب وروز در فكر تندرستى، سيرى شكم وپاكيزگى روح وجسم دو فرزندش جلال الدين و علاءالدين بود. مؤمنه خاتون زنى باسواد بود ونخستين الفباى محبت، عشق وآموزش را به مولانا آموخت.
مادرم بخت بدست وپدرم جود وكرم
فرح ابن فرح ابن فرح ابن فرحم
صنمى دارم گر بوى خوشش فاش شود
جان پذيرد زخوشى گر بود ازسنگ صنم (۶)
پس از مومنه خاتون نصيبه خاتون كهنسال دايه پدر مولانا قرار داشت كه روح كوچك جلال الدين را با قصه هاى ديو وپرى وسيمرغ و
دا ستانهاى رستم وسهراب، سيراب ميكرد. اندرز هاى سلطان العلماء ر ا كه پيوسته در قالب افسانه هاى عاميانه ميريخت به خوبى به جلال الدين بازگو ميكرد. افسانه هاى نصيبه خاتون نخستين خورش هاى معنوى مولانا بودند. به جلال الدين
خردسال قصه اى اسپ وسوار كا ررا ميكرد وبه او ميگفت: روح وجسم به سان اسپ وسوا ر كار اند، كه بسوى هدفى مى شتابند. وهردو جد ا نا پذيرند. اما خوراك اسپ با خوراك سوا ركار فرق دارد، هر كدام خورش ونعمت خود را دارد و اگر سوار كار اسپ را فرما نبردار خود نسازد، اسپ او را بسوى هدف نى، بل بسوى آخور خواهد برد. و نصيبه خاتون نخستين جرقه هاى آموزش وپرورش روح انسان را به مولانا آ موخت.
نخستين نطفه هاى عشق دروجود مولانا زمانى بسته شد، كه تازه جوان شده وبرگ وبار جوانى توشه راهش گرديده بود. در سراى پدر، در لارنده (۷) غرق در ا نديشه بود، كه ناگهان آواز دخترانه ونازكى از پشت سرش طنين انداخت، مولانا بطرف آ وازنگريست ديد كه گوهرخاتون دختر شرف الدين لالاى سمرقندى كه يكى از مريدان پدرش بود (۸) در برابر اوا يستاده است و صراحى يى را بسويش دراز مى كند. جلال الدين كه دست وپايش ر ا گم كرده بود، نميدانست چه كند به چشمان گوهرخاتون نگريست كه از شرم به زمين دوخته شده بود
تا با توقرين شدست جانم
هر جاكه روم به گلستانم
تا صورت توقرين دل شد
بر خاك نيم بر آسمانم
زان رطل گران دلم سبك شد
گر دل سبكست سرگرانم
ا ى ساقى تاج بخش پيش آ
تا برسروديده ات نشانم
جز شمع وشكر مگوى چيزى
چيزى نه بگو كه من ندانم (۸)
زندگى مولانا در آ ن بهار نام گوهر گرفت مولاناى جوان اين نام را در آواز علفها، ميان زمزمه برگ هاى درختان ودر لابلاى نواى آ بشاران مى جست، نخستين جرقه هاى عشق در وجود مولانا زبانه ميزد و او را به دنياى هستى پايدار مى كشانيد.
اى عاشقان اى عاشقا ن
من عاشق ديرينه ام
اى صادقان اى صادقان
من صادق ديرينه ام
اين دم كه نور عشق من
از عالم علوى گذشت
آ نجا همه خود من بدم
من عا شق ديرينه ام
آ دم نبود ومن بدم
عا لم نبود ومن بدم
اين دم نبود ومن بدم
من عاشق ديرينه ام
فصل خزان با كوله بارهاى ميوه هاى پخته فرا ميرسيد، سلطا ن العلما، جلال الدين فرزند خود را فرا خواند وبرايش گفت كه ا كنون ۱۷ ساله شده اى وقت آنست كه انشاالله عروسى كنى، ما همسرى برايت بر گزيده ا يم، منظور ما گوهر خا تون دختر شرف ا لدين لالاى سمرقندى است، تو چى نظر د ا رى؟
جلا ا لدين در بر ا بر پدر به زا نو نشست، ا ز چشما نش نور خوشى برق ميزد، وا ز شرم رنگش مثل گل قا لين سرخ شده بود، به آ و ا زى كه به مشكل شنيده ميشد، گفت: ما را قبول ا ست وپسا ن ها سرود:
بادا مبارك در جها ن
سوروعروسى هاى ما
سور وعروسى را خد ا
ببريده بر با لاى ما
زهره قرين شد با قمر،
طوطى قرين شد با شكر
هر شب عروسى دگر
از شاه خوش سيماى ما
بسم ا لله ا مشب برنوى
سوى عروسى ميروى
د ا ما د خوبان ميشوى
ا ى خوب شهر آ ر ا ى ما
خوش ميروى در كوى ما
خوش ميخر ا مى سوى ما
خوش ميجهى در جوى ما
ا ى جوى و ا ى جويا ى ما
خوش ميروى بر ر ا ى ما
خوش ميگشا يى پا ى ما
خوش ميبر ى كف هاى ما
ا ى يوسف زيباى ما

بعدها ا ين عشق شكل گرفت، پخته شد، شا خ وبرگ كشيد وبر عشق جا ود ا نه در درون مولانا مبدل شد.
مولانا جلا ل ا لدين بلخى ومريد ا ن
ا و خود ر ا عا شقا ن مى ناميد ند. و
ا ين عشق ر ا در همه پد يد ه ها جستجو ميكردند. آ نها ا ز فر ا ق متنفربودند وپى وصل يا پيوند ميگشتند. بر همين بنا مولانا گفته است:
( (حكيم ا لهى خواجه سنايى وفريد
ا لد ين عطا رقدس ا لله سرهما بس بزرگان دين بودند وليكن اغلب سخن از فر ا ق گفتند، ا ما ما سخن ا زوصال گفتيم) ). (۹)
پس از نيم سده كه مولانا در قونيه بسر برد آ وا ز نى وربا ب با نوا ى آ واز خو ا نان زن ودف وچنگ فر ا و ا نى در شهر طنين ميا ند ا خت و چون مريدى ر ا به خاك مى سپردند حا فظان وقا ريا ن نى بلكه خنيا گر ا ن ومريد ا ن رقص كنا ن در پيشا پيش جنا زه را ه مى پيمودند وا شعار مرشد خويش مو لا نا ر ا ميخوا ندند (۱۰) ا ى عا شقان ا ى عاشقا ن أ
من خاك ر ا گوهر كنم
ا ى مطربا ن ا ى مطربا ن أ
دف شما پر زر كنم
ا ى تشنگا ن ا ى تشنگان
ا مروز سقاى كنم
وين خا كدان خشك ر ا
جنت كنم كو ثر كنم. (۱۱)
اين عشق ا نگيزه تمام هستى بود
ا ز ديدگاه مولانا همه موجود ا ت قادر به عشق ا ند وتنها آ دمى با لا تر ا ز همه ا فريده شدگان با خرد ورو ا ن خود عشق مى ورزد.
عا شق از خود چون غذا يا بد رحيق
عقل در آ نجا بما ند بى رفيق (۱۲)
مولانا عشق به زن ر ا مى ستود، ا و بر ا ين باور بود، كه در عشق با همنوع يعنى زن، آ دمى جوهر خود وبطور كلى، جوهر بشريت ر ا مى شناسد. او گفته است:
من ا ين ا يوا ن نو تو را
نميد ا نم، نميد ا نم
من ا ين نقاش جادو ر ا
نميد ا نم، نميد ا نم
مرا گويد: مرو هر سو
تو ا ستا دى بيا ا ين سو
كه من آ نسوى بيسو را
نميد ا نم، نميد ا نم
زمين چون زن فلك چون شو
خورد فرزند چون گربه
من ا ين زن ر ا و ا ين شو را
نميد ا نم، نميد ا نم
چها رمين زنى كه سيماى او در آ ثا ر و زندگى مولا با زتا ب يافته است كرا خاتون بيوه محمد شاه تاجر ميباشد كه پس از مرگ گوهر خاتون مولانا جلا ل ا لدين محمد بلخى با ا و بدون سروصد ا ا زدو ا ج كرد،
كرا خا تون ا ز شوهر قبلى خويش يك پسر د اشت بنا م يحيا ويك
دختر به نام كيميا خاتون و
سپس يك دختر ا ز ثمره
ا زدو ا ج ا و با مولانا به دنيا آ مد كه ا سمش ر ا ملكه خاتون گذ ا شتند.
مولانا فا طمه دختر صلا ح ا لدين زركوب خليفه خود ر ا بر ا ى پسرش سلطان ولد به زنى گرفت. مو لا نا در نا م فاطمه مفهومى ر ا نهفته ديده بود، زير ا به پدر ا ين دختر به
خا طر عظمت روح خارق ا لعا ده
ا ش ا رج مى نهاد. جلال ا لد ين به فرزندش ولد چنين نوشت:
( (وصيت مى كنم جهت شاهدخت ما وروشنا يى دل وديده ما وهمه عا لم كه ا مروز در حبا له وحو ا له (تو) اما نت سپرده شده تو قع است كه آ تش در بنياد عذر ها زند، نه يكدم ونه يك نفس نه قصد ونه سهو حركتى نكند وظيفه مر ا قبتى را نگردا ند كه در خا طر ايشان يك زره تشويش بى وفا يى وملا متى در ا يد.) )
مولانا از مرد ا نيكه بى موجب زنا
شان را ا زيت وآ زا رمى دادند و ا ز گذشته گر ا يا ن پر ستيزه متنفر بود فا طمه خاتون خا نم سلطان ولد عروس مولانا زنى بود كه به قول
ا فلا كى صد سال عمر كرد هموست كه پسا ن ها دو كتا ب بزرگ در با ره مولانا يكى منا قب العا رفين افلا كى ودو دگر زندگى مولانا ا ثر فريدون سپهسا لار ا ز گفته ها وياد داشت هاى
ا و فر ا هم گر ديدند.
فا طمه خاتون همسر سلطا ن ولد ا ز ر ا ز مرگ شمس تبريزى آ گا ه بود، به قول ا فلا كى در منا قب ا لعا رفين ده سا ل پس از مرگ شمس شبى فا طمه خا تون همسر ولد بيد ا ر شد وحشت زده به شوهرش نگريست، سلطان ولد كه ا ز شها مت فا طمه خاتون آ گاه بود ر ا ز قتل شمس تبر يزى را با او در ميا ن گذا شت، فاطمه خا تون نيم قرن سكوت كرد، هنگنا ميكه نه مولانا زنده بود، ونه سلطا ن ولد بر سر حر ف آ مد وگفت:، :
( (شمس ر ا قلندر ا ن صدا نكردند، (صدا كردند) هفت كس ونا كس در برون در كمين
ا و ا يستا ده بودند، علا ا لدين فرزند مولانا (۱۳) نيز در آ ن ميا ن بود، هنگا ميكه شمس بيرون شد هفت كا رد قصا بى در ا زبه بد نش فرو رفت، خون را با آ بى كه در مشك ها آ ورده بودند شستند وجسد ر ا به چاه ا فگندند. (منا قب العار فين، رويه ۷۰۱)

، حضرت سلطان ولد شبى
مولانا شمس ا لدين
ر ا در خو ا ب ديد گفت: كه من
فلا ن جاى خفته ا م (سلطان ولد) نيمه شب
يا ر ا ن محرم را جمع كرده وجود مبار ك ا و ر ا بيرون كردند وبه گلاب و مشك معطر گرد ا نيدندو در مدرسه ا مير بدر ا لدين (گوهر تاش) دفن كردند وا ين سريست كه هر كس ر ا به آ ن وقوف نيست) ) (۱۴)
از فا طمه خاتون خا نم سلطا ن ولد دو دختر بدنيا آ مد كه نخستين آ نها مطهره خا تون بودكه مولانا ا و ر ا عابده خا تون مى نا ميد ودو مى مشرف خا تون كه مولانا ا ور ا عا رفه خاتون مى خوا ند.
ا فزون بر ا عضا ى خا نوا ده مولانا و بر خلا ف رسم ورو ا ج معمول زنا ن ديگرى نيزدر حلقه پيرو ا ن مدرسه مو لا نا ورقص وسماع در آ مدند انگيزه اين ا مر روشن بود، تبليغ عشق ودل پر مهر ا نسا نى نميتو ا نست در ميا ن زنا ن پژوا كى نيا بد، در اين ميا ن زنا نى شامل بو دند، كه در همان زمان بر اريكه شهرت تكيه زده بودند، با نوى آ واز خوان زيباى كه به طاووس مشهور بود، در حلقه مر يد ا ن مو لا نا شا مل شد و به ا ين ا فتخار تما م غلا مان وكنيز ا ن خود را آ زاد كرد
فخر ا لنسا خانمى عا بدى كه ما نند مرد ا ن در محا فل سماع حضور مير سا نيد وبه مقا م مر شدى خا نقاهى در شهر (توقات) نيز رسيده بود.
همسر ا مين ا لله ميكا ييل شا مگاهان
زنا نى را گرد هم مى آ ورد كه با كمال ميل به شنيدن ا شعار مو لا نا ورقص وسماع ميپردا ختند و با لاى مولانا گل گلا ب مى پا شيدند.
شا هدخت گوميچ خا تون دختر سلطان غياث ا لدين وتا ما ر ا شا هدخت گرجستانى ملقب به گرجى خا نم همسر وزير ا عظم پرو ا نه نيز از زنان ستيهنده در حلقا ت سماع مولانا شا مل بودند، . كه با شور وهيجا ن ورسيدن به جا يگاه كمال در محا فل سماع رقص وپايكوبى اشتراك مى كردند وديوا رخرا فات، جهل وزن ستيز ى را در هم ميكوبيدند.
گرجى خا تون به عين ا لدوله كه در قسطنطنيه رسا مى آ موخته بود هدايت د ا د تا تصوير مولانا را بكشد. مولانا به اين منظور سرود:

وه چه بى رنگ و بى نشا ن كه منم
كى ببينى مرا چنان كه منم
گفتى ا سر ا ردر ميا ن آ ور
كو ميا ن ا ندرين ميا ن كه منم
كى شود ا ين رو ا ن من ساكن
ا ينچنين سا كن رو ا ن كه منم
بحر من غرقه گشت هم در خويش
بو ا لعجب بحر بيكرا ن كه منم
شمس تبر يزى را چو ديدم من
نادره بحر گنج وكان كه منم (۱۵)




عين ا لدوله ۴۰ رسم از مولانا كشيد و در ميا ن صندوقى آ نها را نگهدارى ميكرد با وصف سپرى شدن هفت سده از آ نها وفر ا ز وفرودى كه با لاى قونيه آ مد، يك عكس قد نماى مولانا جلا ل ا لدين محمد بلخى در خا نقاه ( (ينيكاپى) ) تا سال ۱۹۰۶ در استا نبول نگهدارى ميشد، كه با دريغ ودرد دستخوش آ تش سوزى گر ديد.
ا ى خوا جه سلا م عليك من عزم سفر دارم
وز با م فلك پنهان من را ه گذر د ا رم
جان عزم سفر د ا رد، تامعدن وصل خود
ز ا ن سو كه نظر بخشد آ ن سو ى نظر د ا رم (۱۶)
در پا يا ن نام ومبارزه نستوه مولانا براى دستيا بى به تساوى حقوق زنا ن با مردان در قونيه دولت سلجوقى كهن تر ين جرقه هاى رها يى بخش زن از زنجيرد ست وپا گير مر دسالا رى در تاريخ بشر است. با احترا م


دكتر حميد الله مفيد

شهر ها مبورگ آ لمان ۲۷فبررى سا ل ۲۰۰۰۴-
پا ورقى ها:
۱- بند ۳۵۸۶ دفتر اول مثنوى مولانا جلا ل الدين محمد بلخى به كوشش رينولد نيكسون چاپ هشتم شركت قلم.
۲-دفتر اول مثنوى بند ۱۹۷۷
۳-همو كتا ب بند ۱۹۸۰
۴-رر رر رر ۱۹۷۰
۵-رر رر رر ۱۹۷۶
۶-غزل ۱۶۳۸ كليا ت شمس تبريزى جلد اول چاپ اول كتاب خانه ملى ايران
۷- لارنده محليست در تركيه كه مو لا نا با پدرش در سفر به قونيه مدت هفت سال را در آ نجا سپرى كرد واز جانب امير موسى حا كم آ ن شهر پذيرايى گرديد
. ۸-در سفر با بها ولد پدر مولانا بطرف قونيه افزون بر شرف ا لدين لا لاى سمرقندى، شيخ خواجگى، شيخ نجاج حجاجى و شيخ نقيه احمد با خانواده هايشان همرا ه بودند
۹- از مكتوبا ت مولانا
۱۰-منا قب العا رفين تاليف شمس الدين احمد الا فلا كى چاپ سوم ۱۳۷۵ چاپ آ شنا
۱۱-غزل شماره ۱۳۷۴ ديوان شمس
-زندگى مولا ناجلا ل الدين محمد بلخى نويسنده رادى فشر مترجم محمد عالم دانشور چاپ مطبعه هندوكش ۱۳۷۶ مسكو
۱۲-دفتر اول مثنوى بيت شماره ۱۹۸۱
۱۳-علاا لد ين فرزند مولانا جلا ل
ا لدين بخاطر ازدوا ج كيميا
خا تون با شمس ا لدين تبريزى عقده گرفته بود
۱۴- مناقب العا رفين افلا كى رويه ۷۰۰-701
۱۵-غزل ۱۷۵۹ ديوان شمس
۱۶- غزل شماره ۱۴۵۵ ديوان شمس